Triển lãm làm vườn thế giới Bắc Kinh 2019

Khi dòng chảy dân cư đổ dồn về các thành phố, quy hoạch đô thị đang đối mặt với những thách thức mang tính cấp bách. Nhu cầu nhà ở, cơ sở hạ tầng và không gian sống ngày càng gia tăng, đặt ra áp lực to lớn lên nguồn tài nguyên vốn đã hạn hẹp. Do vậy, các đô thị buộc phải tìm kiếm giải pháp để mở rộng diện tích đất một cách hiệu quả, thay vì chỉ đơn thuần gia tăng ranh giới lãnh thổ.

Vượt ra khỏi ranh giới "chứa đựng", kiến trúc đô thị cần hướng đến những trải nghiệm giác quan phong phú, góp phần nâng tầm chất lượng cuộc sống. Đó là lúc chủ nghĩa đô thị giác quan lên tiếng. Được tiên phong bởi kiến trúc sư và nhà thiết kế đô thị David Grahame Shane trong tác phẩm "Thiết kế cảm quan" (2007), đô thị học cảm quan đề cao việc đặt trải nghiệm giác quan của người dùng lên hàng đầu trong quá trình kiến tạo không gian đô thị.

ĐÔ THỊ HỌC CẢM QUAN LÀ GÌ?

Cảnh quan của Singapore © Hình ảnh được phép của Tiến sĩ Kate McLean

Đô thị học cảm quan (sensory urbanism) - một lĩnh vực liên ngành đầy mới mẻ, nơi con người khám phá mối tương tác giữa bản thân và môi trường đô thị xung quanh. Khác với những định nghĩa thông thường về kiến trúc và quy hoạch, đô thị học cảm quan hướng đến việc kiến tạo những thành phố kích thích mọi giác quan của con người, mang đến trải nghiệm sống phong phú và trọn vẹn.

Hơn cả vẻ đẹp thị giác, đô thị học cảm quan chạm đến mọi giác quan, từ thính giác, xúc giác, vị giác, khứu giác đến những giác quan tinh tế hơn như cảm giác bản thể (nhận thức về mình trong không gian) và cảm giác nhiệt (nhận thức về nhiệt độ). Thay vì chỉ tập trung vào yếu tố thẩm mỹ, đô thị học cảm quan chú trọng vào việc tạo ra những không gian kích thích sự tương tác đa chiều, mang đến cảm giác thoải mái, thư giãn và thậm chí khơi gợi cảm xúc cho người sử dụng.

Mục tiêu tối thượng của đô thị học cảm quan là nâng cao chất lượng cuộc sống cho cư dân và du khách. Bằng cách kiến tạo những thành phố "thân thiện" với mọi giác quan, đô thị học cảm quan góp phần tạo nên một môi trường sống lý tưởng, nơi con người có thể cảm nhận trọn vẹn sự hiện diện của bản thân trong không gian đô thị.

CÁC THÀNH PHẦN CỦA ĐÔ THỊ HỌC CẢM QUAN

Mái vòm thứ hai của DOSIS © Ảnh của Iwan Baan

Để mang đến một môi trường dễ chịu và thoải mái hơn, các kiến trúc sư và nhà thiết kế đô thị cần quan tâm đến những yếu tố sau:

1. Vật liệu - Nâng tầm cảm giác và âm học

Họa tiết và hoa văn không chỉ tạo điểm nhấn thẩm mỹ mà còn khơi gợi những cung bậc cảm xúc khác nhau. Ví dụ, hoa văn uốn lượn mang đến cảm giác mềm mại, thư giãn, trong khi họa tiết góc cạnh thể hiện sự mạnh mẽ, cá tính.

Việc sử dụng vật liệu đa dạng còn góp phần điều chỉnh âm học cho không gian. Ví dụ, gỗ và vải giúp hấp thụ âm thanh, tạo sự yên tĩnh, trong khi kim loại và bê tông phản xạ âm thanh, tạo cảm giác sôi động.

2. Ánh sáng - Vũ điệu của cảm xúc và an ninh

Ánh sáng tự nhiên mang theo sức sống diệu kỳ, biến đổi không gian theo từng thời điểm trong ngày. Ánh sáng dịu nhẹ buổi sáng khơi gợi sự thư thái, trong khi ánh hoàng hôn rực rỡ mang đến cảm giác lãng mạn.

Ánh sáng nhân tạo được điều chỉnh linh hoạt có thể tập trung hoặc phân tán sự chú ý, tạo điểm nhấn cho không gian, đồng thời góp phần nâng cao an ninh, giảm thiểu tỷ lệ tội phạm.

3. Âm thanh - Bản giao hưởng cho tâm hồn

Chất lượng âm thanh ảnh hưởng trực tiếp đến cảm xúc và hạnh phúc của con người. Âm thanh ồn ào, náo nhiệt có thể gây căng thẳng, mệt mỏi, trong khi âm thanh du dương, êm dịu lại mang đến sự thư giãn, an nhiên.

Kiến trúc sư có thể thiết kế môi trường xây dựng để kiểm soát và quản lý chất lượng âm thanh. Ví dụ, sử dụng vật liệu cách âm, thiết kế mảng xanh, bố trí hợp lý các khu vực chức năng,... giúp tạo ra một môi trường sống lý tưởng, nơi con người có thể tận hưởng sự yên tĩnh và thư thái.

Khách sạn CHAO © Ảnh của Li Yang

4. Hương thơm của hạnh phúc và ô nhiễm

Giữa muôn vàn mùi hương trong đô thị, có những mùi hương khơi gợi niềm vui và sự thư thái, như hương hoa cỏ tươi mát trong công viên, hay mùi bánh mì mới nướng thoang thoảng từ quán ăn ven đường. Tuy nhiên, bên cạnh đó, cũng tồn tại những mùi hương khó chịu, thậm chí ảnh hưởng đến sức khỏe con người, như mùi khói bụi giao thông, mùi rác thải sinh hoạt hay mùi hóa chất độc hại.

Thiết kế môi trường xây dựng đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát và quản lý mùi hương trong đô thị. Việc bố trí hợp lý các mảng xanh, sử dụng vật liệu xây dựng thân thiện với môi trường, kết hợp với hệ thống thông gió hiệu quả có thể góp phần tạo nên bầu không khí trong lành và dễ chịu cho người sử dụng.

5. Cảm nhận sự an toàn và tinh tế qua từng bước chân

Trong nhịp sống hối hả của đô thị, những va chạm nhỏ nhất trên đường cũng có thể gây ảnh hưởng đến tâm trạng và sức khỏe của con người. Do đó, việc thiết kế các bề mặt bằng phẳng, an toàn cho người đi bộ là vô cùng quan trọng.

Bên cạnh chức năng đảm bảo an toàn, việc thiết kế tỉ mỉ các chi tiết kiến trúc còn góp phần mang đến trải nghiệm thẩm mỹ tinh tế cho người sử dụng. Những mảng tường được ốp đá nhẵn mịn, những bậc thang được bo tròn mềm mại hay những con đường lát gạch hoa văn đẹp mắt không chỉ tạo nên vẻ đẹp cho đô thị mà còn mang đến cảm giác an toàn và thư thái cho người đi bộ.

ƯU ĐIỂM CỦA ĐÔ THỊ HỌC CẢM QUAN

Vườn PoliNations

Đô thị học cảm quan ra đời, mang theo sứ mệnh kiến tạo những không gian đô thị đầy cảm hứng, nơi con người được đánh thức mọi giác quan và tận hưởng cuộc sống trọn vẹn.

1. Nâng cao sức khỏe tinh thần: Liều thuốc xoa dịu tâm hồn

Thay vì ồn ào, náo nhiệt, đô thị cảm quan ưu ái ánh sáng tự nhiên, mảng xanh mát mắt và âm thanh du dương. Tạo nên một không gian thanh bình, giúp giảm căng thẳng, xoa dịu tâm hồn, nâng cao sức khỏe tinh thần cho người sử dụng.

2. Khả năng tiếp cận: Cánh cửa mở ra cho tất cả mọi người

Đô thị cảm quan hướng đến sự hòa nhập, đề cao thiết kế dễ tiếp cận cho mọi đối tượng, bất kể khả năng. Mở ra cơ hội trải nghiệm, kết nối và tận hưởng cuộc sống bình đẳng cho tất cả mọi người.

3. Tăng cường tương tác xã hội: Mạng lưới gắn kết cộng đồng

Quảng trường, công viên - những không gian chung được ưu tiên bố trí, trở thành điểm đến kết nối cộng đồng. Nơi đây khơi gợi những tương tác xã hội, bồi đắp ý thức cộng đồng và vun đắp tinh thần đoàn kết.

4. Tạo dựng bản sắc: Nơi mỗi cá nhân đều tìm thấy sự đồng điệu

Đô thị cảm quan tôn vinh văn hóa và lịch sử địa phương, thể hiện qua kiến trúc, cảnh quan và các chi tiết tinh tế. Giúp mỗi cá nhân cảm nhận được sự gắn kết, tự hào và gìn giữ bản sắc riêng của cộng đồng.

5. Hỗ trợ phát triển kinh tế: Nơi tiềm năng sinh sôi

Môi trường đô thị hấp dẫn, dễ chịu thu hút du khách, doanh nghiệp, từ đó thúc đẩy kinh tế địa phương, tạo ra nhiều cơ hội việc làm và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân.

6. Nâng cao sức khỏe thể chất: Năng động và khỏe mạnh

Đô thị cảm quan khuyến khích lối sống năng động bằng việc thiết kế hạ tầng giao thông thuận lợi cho người đi bộ, đạp xe, đồng thời cung cấp nhiều không gian xanh để thư giãn và vận động để góp phần nâng cao sức khỏe thể chất cho cộng đồng.

NHƯỢC ĐIỂM CỦA ĐÔ THỊ HỌC CẢM QUAN

Kiến trúc & Giác quan © Vasquez Marshall Architects

1. Chi phí:Việc kiến tạo một đô thị cảm quan hiệu quả đòi hỏi nguồn lực đáng kể. Nghiên cứu kỹ lưỡng, thiết kế tỉ mỉ và thi công chất lượng cao là những yếu tố then chốt, dẫn đến chi phí đầu tư cao hơn so với các dự án thông thường. Điều này có thể tạo ra rào cản cho việc triển khai ở những khu vực có ngân sách hạn hẹp.

2. Tính phức tạp: Đô thị cảm quan đòi hỏi sự cân nhắc kỹ lưỡng về nhiều yếu tố ảnh hưởng đến giác quan con người, từ cường độ ánh sáng, âm thanh, chất lượng không khí đến cảm nhận kết cấu. Sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan, từ kiến trúc sư đến nhà quy hoạch đô thị và chuyên gia tâm lý, là chìa khóa để đảm bảo sự hài hòa và hiệu quả của dự án.

3. Thiếu tiêu chuẩn hóa: Hiện tại, chưa có hệ thống tiêu chuẩn hóa thống nhất cho đô thị cảm quan. Điều này dẫn đến sự khác biệt trong cách tiếp cận và triển khai của các bên liên quan, gây khó khăn cho việc so sánh và đánh giá hiệu quả của các dự án. Việc xây dựng bộ tiêu chuẩn chung sẽ giúp đảm bảo tính nhất quán và chất lượng cho các đô thị cảm quan trong tương lai.

4. Yếu tố kinh tế xã hội: Đô thị cảm quan có thể không phát huy tối đa hiệu quả ở những khu vực có mức độ nghèo đói và bất bình đẳng xã hội cao. Việc thiếu hụt cơ sở vật chất, dịch vụ và cơ hội tiếp cận các hoạt động nâng cao giác quan có thể khiến cho cư dân khó có thể tận hưởng trọn vẹn những lợi ích của đô thị cảm quan.

TRƯỜNG HỢP TẠI ĐIỂM

Mùi của Auld Reekie vào một ngày nhiều gió năm 2011 © Hình ảnh của Kate McLean

Nhắc đến những sáng tạo kiến trúc tiên phong, không thể bỏ qua dự án "Thành phố giác quan" tại Yokohama, Nhật Bản. Dự án này mang tầm nhìn kiến tạo một đô thị hòa nhập, dễ dàng tiếp cận mọi đối tượng thông qua ứng dụng công nghệ hiện đại. Nổi bật là hệ thống cảm biến và chiếu sáng thông minh, góp phần nâng cao trải nghiệm cảm giác trong môi trường xây dựng.

Điểm nhấn của dự án là hệ thống chiếu sáng LED, mang đến những màn trình diễn ánh sáng sống động, biến hóa không gian công cộng thêm lung linh, rực rỡ. Âm thanh cũng được tinh chỉnh, tạo nên bầu không khí thính giác dễ chịu, thu hút, khơi gợi cảm xúc cho du khách và người dân địa phương.

Tiếp nối thành công của "Thành phố giác quan", Singapore ghi dấu ấn với dự án "Sensory Walk". Nơi đây tập trung kiến tạo những lối đi được thiết kế riêng biệt, đáp ứng nhu cầu của người khuyết tật, góp phần tạo nên một đô thị hòa nhập và dễ tiếp cận hơn. Lát nền xúc giác, hệ thống hướng dẫn bằng âm thanh và các tín hiệu cảm giác khác được bố trí khoa học, giúp mọi người di chuyển thuận lợi, an toàn trong môi trường đô thị.

KẾT LUẬN

Vượt ra khỏi ranh giới của chức năng đơn thuần, đô thị học cảm quan mở ra cánh cửa đến một chiều kích mới trong thiết kế kiến trúc, nơi trải nghiệm của con người được đặt lên hàng đầu. Thay vì chỉ tập trung vào mặt hình thức và công năng sử dụng, đô thị giác quan hướng đến việc kiến tạo những không gian kích thích mọi giác quan, khơi gợi cảm xúc và mang đến cảm giác hòa mình vào môi trường sống.

Với đô thị cảm quan, kiến trúc sư không chỉ đơn thuần là người tạo ra công trình, mà còn là nghệ sĩ vẽ nên bức tranh đa sắc về không gian sống. Ánh sáng, âm thanh, màu sắc, vật liệu, mảng xanh - tất cả được kết hợp hài hòa, tạo nên bản giao hưởng giác quan độc đáo, khơi gợi những cung bậc cảm xúc khác nhau ở mỗi người sử dụng.